Θρύλοι και Μύθοι από τη Λαϊκή Παράδοση

Θα ήθελα να προλογίσω την παρακάτω ανάρτηση μου λέγοντας πως μου πήρε αρκετές ώρες διαβάσματος αντιγραφής και έρευνας.

Καθώς την τελείωσα όμως και της έριξα μια τελική ματιά διαπίστωσα ότι ίσως είναι και η πιο όμορφη απ'όλες.  

Αν παρατηρήσουμε την Ελληνική μυθολογία θα δούμε συγκαλυμμένους πάρα πολλούς συμβολισμούς των κινήσεων των άστρων.
 Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί ο μύθος του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του μέχρι που ο Δίας ανατρέπει την κατάσταση. Η αντιστοιχία στις κινήσεις των πλανητών με τα ίδια ονόματα είναι γνωστή μέχρι και σήμερα σε όποιον μπήκε στον κόπο να παρακολουθήσει τις κινήσεις των πλανητών στον ουρανό. Αλλά οι μύθοι και οι συμβολισμοί τους σχετικά με τα άστρα δεν είναι μόνο ότι έχει να μας προσφέρει η Ελληνική Μυθολογία. Στη Λαογραφία μας έχουμε αρκετά παραμύθια, μύθους, θρύλους, ακόμα και αινίγματα από τα νεότερα χρόνια, που αντλούν τη θεματολογία τους από τον ουρανό και τ' άστρα. Ας δούμε κάποιο επιλεγμένο υλικό, καθώς και ειδικούς σχολιασμούς:

Τα Παλάτια του Ήλιου

Εκεί που τελειώνει ο ουρανός και ακουμπά στη γη, στη δύση, είναι μια τρύπα που μπαίνει ο ήλιος το βράδυ για να πάει στα παλάτια του. Άλλη μια τρύπα όμοια είναι στην ανατολή, και απ' αυτή βγαίνει ο ήλιος το πρωί. Αν ήταν δυνατό να περάσει και κανείς άνθρωπος απ' αυτές τις τρύπες, δεν θα μπορούσε να σταθεί πουθενά, παρά μόνο από πάνω από τον ουρανό. Εκεί από πάνω από την τρύπα που είναι στη δύση, βρίσκονται τα παλάτια του ήλιου, που τον περιμένει κάθε βράδυ τον ήλιο η μάνα του.

Ο Ήλιος και η Σελήνη

Ο ήλιος παντρεύτηκε τη σελήνη. Την πήρε γυναίκα και την αγάπησε, αλλά και την ζήλευε πάρα πολύ. Για τούτο, όσο ήταν ο ήλιος στο σπίτι, η σελήνη δεν φαινόταν, αλλ' έμενε κρυμμένη. Ήθελε όμως να βγει και αυτή κομματάκι έξω, και τήραγε πότε θα βγει ο άντρας της, γιατί ήταν κυνηγός και πήγαινε κάθε μέρα στο κυνήγι. Όταν πέρναγε ο ήλιος πίσω από τα βουνά, άμα δεν άκουγε τα βήματά του, κοίταζε κουκουλωμένη ως τα μάτια πότε θα βγει. Αν έβλεπε την ακολουθία του, τις αχτίνες, έμενε σκεπασμένη άμα χανόταν και ο τελευταίος από την ακολουθία του ανδρός της, έβγανε το πρόσωπό της και χαιρόταν τον κόσμο. Άμα πάλιν έβλεπε από τα βουνά την ακολουθία στην ανατολή, έμπαινε μέσα. Έτσι, ζούσε πάντα καλά με τον άντρα της.

Η μαυρίλα του φεγγαριού

Μια φορά μάλωναν ο ήλιος με το φεγγάρι ποιος είναι ομορφότερος. Θύμωσε ο ήλιος, άρπαξε μια χούφτα λάσπη και την έριξε στα μούτρα του φεγγαριού. Και από τότε έμεινε.


Τα άστρα



Ο ουρανός ήταν πρώτα κολλητά με τη γη. Ο θόλος του ουρανού ήταν γυάλινος, και μεριές-μεριές μαλακός. Μερικοί άνθρωποι κάρφωσαν μια φορά εν' αρκουδοτόμαρο, και έγιναν άστρα. Και φαίνεται ακόμα και η ορά της αρκούδας εις τον ουρανό.

Η παράδοση αυτή πρωτοδημοσιεύτηκε από το Νικόλαο Πολίτη στη μελέτη "Οι περί αστερισμών μύθοι του καθ' ημάς λαού"(Ατρικόν Ημερολόγιον 1882), και αργότερα στους Δημώδεις κοσμογονικούς μύθους (1892). Ο Ν. Πολίτης παρατηρεί ότι "την σχέσιν του αστερισμού προς άρκτον βλέπομεν υποδεικνιομένην μόνο εισ' τη προκειμένην παράδοσην και την επομένην" και καταγράφει τα ονόματα που χρησιμοποιεί ο λαός για τον αστερισμό αυτόν:

α) Αμάξι του Δαβίδ: Το όνομα αμάξι, κοινό σε πολλές γλώσσες, παραδίδεται και απ’ τον Όμηρο. Currus ή plaustrum ή temo ονομαζόταν ο αστερισμός απ’ τους Ρωμαίους. Αργότερα η προσθήκη του ονόματος του Δαβίδ του έδωσε χριστιανικό χαρακτήρα (το ιταλικό carro di Davide και το γαλλικό chariot de David).Το 1624 ο Bartsch πρότεινε την ονομασία άμαξα Σολομώντος.

β) Κάραβος λεγόταν ο αστερισμός στη Ικαρία.

γ) Συνήθης είναι η ονομασία η Κιβωτός του Νώε, που απαντά και στην Ουαλία (Arch Noah). O J.Schiller (Coelum stellatum christianum,1627) ονόμασε όμως έτσι τον αστερισμό της Αργούς.

δ) Στην Κύπρο ο αστερισμός λεγόταν εφτά πλανήτες. Παραπλήσιες, απ’ τον αριθμό των άστρων, είναι και άλλες ονομασίες:η ρωμαϊκή septentriones (εφτά βόδια),η ινδική saptarshayas (εφτά σοφοί),η ουαλική seren y gogledd (εφτά αστέρια του βοριά), οι τουρκομανικές yetti ughri (εφτά κλέφτες) και yetti yulduz (εφτά αδέλφια) κτλ.

ε) Τριόνι,απ την παλαιά ιταλική ονομασία της Άρκτου, trione del cielo.

Τέλος, o G.F. Abbott (Macedonian Folklore,1903) καταγράφει και την ονομασία αλέτρι απ την Μακεδονία, αλλά ο Ν. Πολίτης σχολιάζει: "...τούτο δεν ηδυνήθην να εξακριβώσω. Οι Μακεδόνες ούς ηρώτησα το ηγνόουν".

Η Πούλια

Ήσαν τον παλαιό καιρό εφτά αδερφάδες, και τη μία από δαύτες την σκότωσαν οι άλλες. Και έγιναν όλες άστρα, και όλα μαζί είναι η Πούλια. Γι' αυτό το ένα από τα εφτά άστρα της Πούλιας δε φαίνεται τόσο καλά.

Αυτή η εκδοχή μας παραπέμπει στη γνωστή από τη μυθολογία ιστορία: Απ’ τις εφτά αδελφές, κόρες του Ατλάντα και της Πλειώνης - ή της βασίλισσας των Αμαζόνων- η μια, η Μερόπη, έγινε γυναίκα του θνητού Σίσυφου. Αυτή είναι το έβδομο αστέρι της Πλειάδας, που δεν φαίνεται καλά.

Σ' ένα ηπειρώτικο παραμύθι, η Πούλιω είναι μια κοπέλα, που ο Θεός την έκανε άστρο μαζί με το αδέλφι της, τον Αστερνό, για να τη γλιτώσει απ τα βάσανα: "Κι ο Θεός τα λυπήθηκε, κι έτσι γίνηκαν η Πούλιω Πούλια κι ο Αστερνός Αυγερινός".

Σε μια άλλη εκδοχή, η Πούλια ήταν κλώσα με τα κλωσόπουλά της, κι έγιναν αστέρια. Μονάχα τα έξι της έζησαν, και γι’ αυτό έξι αστέρια στην Πούλια φαίνονται καλά. Καμιά φορά κατεβαίνει στη γη μ' όλη της τη φωλιά. Και γίνεται πολύς κρότος και ταραχή όταν κατεβαίνει, και αλίμονο σ' εκείνον που βρει μπροστά της εκείνη τη στιγμή.

Εδώ βλέπουμε ότι το αρχαίο όνομα διατηρήθηκε παραφθαρμένο σε κάποιες ελληνικές περιοχές: Πλειά στη Ρόδο (πρβ. το δημοτικό "ομοιάζει τ΄ άστρα και την Πλειά"), Απλειά στη Λυκία, Οπλειά στην Κύπρο. Κατά τους μέσους χρόνους λεγόταν εξαστέριν και εξάστερον - ή, ακριβέστατα, επτά αστέρες και επτάστερον. Γνωστή όμως, και πιθανόν πιο εύχρηστη, ήταν η κοινή ονομασία Πούλια ("ο και βαρβαρίζοντες οι κοινοί άνθρωποι λέγουσιν Πούλια"). Η λέξη μοιάζει να προέρχεται απ το πουλί (θηλ. πούλα ή πουλάδα). Ο ελληνικός λαός φαντάστηκε την Πούλια σαν κλώσα με κλωσόπουλα, αν και ποτέ δεν την αποκάλεσε έτσι, με μόνη εξαίρεση τη Μακεδονία, όπου λεγόταν Κλωσαριά. Οι αρχαίοι φαντάζονταν τις Πλειάδες σαν περιστέρια, ενώ στα λαϊκά παραμύθια η Πούλια είναι αδελφή του ήλιου και του φεγγαριού και βασίλισσα των πουλιών.

Τ' Αλετροπόδι

Τ' Αλετροπόδι είναι αρραβωνιαστικός της Πούλιας, και κάθε τόσο την κυνηγάει.

"Αλετροπόδι ή Αλετροπόδα" λεγόταν ο αστερισμός του Ωρίωνα σε όλη την Ελλάδα εκτός απ την Ικαρία, όπου τον ονόμαζαν Πήχες. Το όνομα αυτό-που απαντά και παραφθαρμένο ως Λιτρουπόδια ή Ποδαλέρκα - πρέπει να ήταν εύχρηστο και κατά τους μέσους χρόνους, όπως φαίνεται απ τον Σχολιαστή του Θεοκρίτου: "Ωρίων, το κοινώς αλετροπόδιον λεγόμενον". Σχετικά με το άροτρο και το όργωμα είναι τα ονόματα του αστερισμού και σε άλλες γλώσσες. Ονομασίες αντίστοιχες με τις Ικαρίας απαντούν στη γερμανική γλώσσα (ραβδί ή ρόκα) και στις σλαβικές (επισκοπική πατερίτσα). Όπως σημειώνει ο Ν. Πολίτης, η παράδοση γεννήθηκε απ την κίνηση των άστρων στον ουρανό:"...ο Ωρίων διατρέχει εν τω ουρανώ επί μήνας πέντε τροχιάν πλησίων των Πλειάδων και κατά την ακρόνυχων επιτολήν του Ωρίωνος, ήτις άρχεται ότε ο ήλιος ευρίσκετε είς τον Σκορπίων, ο αστερισμός των Πλειάδων καθώς και ο των Υάδων κινούνται πρό του Ωρίωνος".

Η καταδίωξη των Πλειάδων απ’ τον Ωρίωνα αναφέρεται στους αρχαίους μύθους. Κατά τον Ησίοδο στο «Έργα και ημέραι», οι Πλειάδες δύουν στον Πόντο φεύγοντας "σθένος όμβριμον Ωρίωνος". Κατά τον Πίνδαρο, ο ερωτευμένος Ωρίων καταδίωκε πέντε χρόνια την Πληιόνη και τις κόρες της, ώσπου ο Δίας τους έκανε όλους αστέρια, μαζί με τον σκύλο του Ωρίωνα.

Ο Γιάννος και η Μάρω

Ο Γιάννος και η Μάρω, τα δύο αστέρια που φαίνονταν στον ουρανό, ήσαν αρρεβωνιασμένοι, κι χάλασε ο γάμος. Ο κουμπάρος, όσοι έπαιζαν τ' όργανα, και όλο το συμπεθεριό έγιναν άστρα. Ο Γιάννος και η Μάρω όμως ανταμώνουν μια φορά μόνο το χρόνο. Και τότε, ή ο Γιάννος βγαίνει την ημέρα και η Μάρω τη νύχτα, ή το ενάντιο. Έτσι ζουν πάντα χωρισμένα και κυνηγούν το ένα το άλλο.

Ο Γιάννος και η Μάρω είναι αδέρφια. Η Μάρω όμως είναι πολύ σκληρή αδερφή και πονηρή, και το Γιάννο τον καημένο, που είναι καλόβολος, τον στέλνει το χειμώνα να δουλεύει απάνω στα βουνά με τους πάγους, και το καλοκαίρι κάτω στους κάμπους, που τον πνίγει η φωτιά του ήλιου. Μόνο μια φορά το χρόνο πλησιάζει ο Γιάννος εις τη Μάρω, αλλά και τότε αυτή τον διώχνει ευθύς από κοντά της.

Και στις δύο αυτές εκδοχές μιλάμε για δύο συγκεκριμένους πλανήτες (άστρα για τον απλό λαό). Το ένα άστρο είναι ο Ερμής και τ' άλλο η Αφροδίτη. Αλλού όμως, Γιάννος και Μάρω λέγονταν οι πλανήτες Δίας και Αφροδίτη. Στην Αχαΐα, τ' αστέρια είναι ο Στάχυς της Παρθένου και ο Βοώτης. Ο έρωτας του Γιάννου και της Μάρως αναφέρεται και σε δημοτικά τραγούδια, που όμως δεν μιλούν για την μεταμόρφωσή τους σε αστέρια.

Αινίγματα

ü κλειδώνω μανταλώνω, τον κλέφτη βρίσκω μέσα

(ήλιος)

ü τα δυο καλά στεκούμενα, τα δύο συμπερπατούμενα,

τα δυο που δεν ταιριάζουνε, τα δυο που δε λαγιάζουνε

(ήλιος και φεγγάρι)

ü γαλάζιος κάμπος γεμάτος καντήλια, μα τα δυο του τα μεγάλα,

αξίζουν πιο πολύ απ’ όλα τ' άλλα

(ο ουρανός, τ' άστρα, ο ήλιος, το φεγγάρι)

ü όταν φεύγει ο αφέντης κι απομένει η κυρά,

τα λυχνάρια ένα-ένα μας ανάβει με χαρά

(ο ήλιος, η νύχτα, τ' άστρα)

Πηγές:

Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Δ. Σ. Λουκάτος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1992

Παραδόσεις, Ν. Γ. Πολίτη, Εκδόσεις Γράμματα, 1994

Λαϊκός Θησαυρός, Ομάδας Δασκάλων, 1979

Δημοτικά Τραγούδια, Ν. Γ. Πολίτη, Εκδόσεις Γράμματα, 1991

Προλήψεις του Ελληνικού Λαού, Α. Μπούτουρας, Εκδόσεις Κάκτος, 2006

Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός, Ομάδα Εργασίας, Εκδόσεις Γνώση, 1986

Παράδοση και Τέχνη, Διμηνιαίο Περιοδικό, Τεύχη 69-91

Astronomy Magazine, Μηνιαίο Περιοδικό, Τεύχη ετών 1997, 1998

National Geographic, Μηνιαίο Περιοδικό, Τεύχη ετών 2005, 2006, 2007